Ο όσιος Μάξιμος ο Καυσοκαλύβης και ο Ησυχασμός

Παταπίου μοναχού Καυσοκαλυβίτου
Αν και ο Ησυχασμός, ως ευρύτερο πνευματικό κίνημα που συνιστά την πεμπτουσία της ορθόδοξης παράδοσης, έχει την αρχή του στη μοναχική πρακτική του 4ου αι., ενηλικιώθηκε και κυριάρχησε στη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας τον 14ο αι.
Δεν θα ήταν ίσως υπερβολή εάν θεωρούσαμε τον 14ο αι. ως τον αιώνα του Ησυχασμού.

Την περίοδο αυτή, η ησυχαστική κίνηση βγήκε από την έρημο και έγινε η κυρίαρχη τάση τόσο της εκκλησιαστικής και κοινωνικής ζωής του βυζαντινού κράτους όσο και της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής των ορθοδόξων λαών, τουλάχιστον αυτών που γειτόνευαν με την βυζαντινή επικράτεια. Ακόμη και η εκκλησιαστική ζωγραφική τέχνη δέχθηκε την ευεργετική επίδραση του Ησυχασμού.
Το παράδοξο πάντως είναι ότι η πνευματική αυτή άνθηση σημειώθηκε μέσα σε μια ταραγμένη πολιτικά για τον βυζαντινό κόσμο εποχή, όπως στάθηκε το μεγαλύτερο μέρος του 14ου αι.
Η εποχή αυτή είναι μία από τις κρισιμότερες της βυζαντινής χιλιετίας. Ο ελληνικός κόσμος μαστίζεται από πολιτικές διαμάχες και εμφυλίους πολέμους που επιτάχυναν με τις πολλαπλές επιπτώσεις τους την τελική πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά και θρησκευτικές έριδες, όπως η λεγόμενη ‘‘ησυχαστική’’, που απασχόλησαν πολύ και δίχασαν προς στιγμήν την βυζαντινή κοινωνία, πρόσφεραν όμως στους πιστούς λαμπρότερη και ενδυναμωμένη δογματικώς την ορθόδοξη πίστη.
Παράλληλα, ο Άθως, που ζούσε κι αυτός τα τελευταία βυζαντινά του χρόνια, δεν έμεινε ανεπηρέαστος από τις πολιτικές και γεωοπολιτικές εξελίξεις. Το Άγιον Όρος προσπαθούσε να συνέλθει από τις καταστροφές των Καταλανών (αρχές 14ου αι.), ενώ αργότερα γεύθηκε για μία σύντομη περίοδο τη σερβική επικυριαρχία σ’ αυτό (τρίτο τέταρτο του 14ου αι.). Ταυτόχρονα ενισχύθηκε ο θεσμός του Πρώτου καθώς και η παρουσία του οικουμενικού πατριάρχου (1312). Η εμφάνιση της ιδιορρυθμίας στη μοναχοπολιτεία δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση των πρώτων Σκητών σ’ αυτήν, ενώ η ίδια δεν άργησε να δεχθεί τις επιπτώσεις των πρώτων τουρκικών επιδρομών· πραγματικότητες όμως που δεν απέτρεψαν την ίδρυση αρκετών νέων μονών στην ιερή χερσόνησο.
Παράλληλα, στο Άγιον Όρος, που τον αιώνα αυτό έφθασε σε μεγάλη θεολογική, πνευματική και καλλιτεχνική άνθιση, ριζώνει και φέρνει καρπούς η διδασκαλία και πρακτική της ‘‘νοεράς προσευχής’’. Γύρω όμως απ’ αυτήν περιστράφηκε το σημαντικότερο αναμφισβήτητα γεγονός που επιρρέασε βαθειά την πνευματική ζωή τόσο στον Άθωνα όσο και την υπόλοιπη βυζαντινή κοινωνία κατά την περίοδο αυτή· η έριδα περί του Ησυχασμού, η οποία έληξε με την τελική επικράτηση των Ησυχαστών και των θεολογικών θέσεων του υπερασπιστή τους, αγίου Γρηγορίου Παλαμά (1296-1359).
Μέσα στην ταραγμένη, αλλά πολύ ενδιαφέρουσα από πνευματικής απόψεως, αυτή εποχή, έζησε ένας μεγάλος Μικρασιάτης ασκητής, ο όσιος Μάξιμος ο Καυσοκαλύβης, μία μεγάλη φυσιογνωμία του αθωνικού αλλά και πανορθόδοξου χώρου.
Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις που προκύπτουν από τον Βίο αλλά και άλλες έμμεσες πηγές, το πιθανότερο είναι, ο όσιος να εκοιμήθη γύρω στο έτος 1365, οπότε και να γεννήθηκε περί το 1270, αφού γνωρίζουμε από το Βίο του ότι έζησε ενενήντα πέντε έτη.
Το γεγονός ότι λίγο μετά την οσιακή του κοίμηση και σε διάστημα λίγων δεκαετιών, γράφηκαν προς τιμήν του τέσσερεις Βίοι (υπό των ιερομονάχων Νήφωνος, Θεοφάνους Περιθεωρίου, Μακαρίου Μακρή και Ιωαννικίου Κόχιλα), οι οποίοι σε μεταγενέστερες εποχές παρουσιάστηκαν σε απλούστερη δημώδη γλώσσα με τη βοήθεια τεσσάρων παραφράσεων (υπό Διονύσιου ιερομονάχου, Νικοδήμου Αγιορείτου, Ιακώβου Νεασκητιώτου και ενός ετέρου αγνώστου) -όλα τους κείμενα αθωνικής προέλευσης- αποδεικνύει την μεγάλη απήχηση που είχε στον αγιορειτικό κόσμο η ιερή μορφή του οσίου Μαξίμου.
Παράλληλα, για τις λειτουργικές ανάγκες όσων επιθυμούσαν να προστρέξουν στις πρεσβείες του και να έχουν μία εναργέστερη σχέση μαζί του, συντέθηκαν τρεις Ακολουθίες, παρακλητικοί κανόνες, Χαιρετιστήριοι Οίκοι και πλήθος άλλων υμνογραφημάτων (κυρίως από τους Νήφωνα Αθωνίτη, Ιερεμία Πατητά, Ιάκωβο Νεασκητιώτη, Νήφωνα Ιβηροσκητιώτη, Ιλαρίωνα Ξενοφωντινό και Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη), ενώ παράλληλα, οι πολυάριθμες απεικονίσεις του στους αθωνικούς ναούς επέτειναν την παρουσία του στις ψυχές των Αγιορειτών μοναχών που έβλεπαν σ’ αυτόν ένα ασφαλές πρότυπο προς μίμηση για τη σωστή βίωση των μοναχικών αρετών και την επίτευξη της σωτηρίας τους.